Murat Varol: Zazaca bu ülkemizde ve dünyanın çeşitli ülkelerinde milyonlarca kişi tarafından konuşulan ve tarihi köklü olan kadim bir dildir. Dünyanın önde gelen İranologları tarafından yapılan çalışmalara göre Hint-Avrupa Dil Ailesi’nin Kuzeybatı İrani koluna aittir. Peter Lerch, Oskar Mann, Karl Hadank, Noam Chomsky, Jost Gippert, Ludwig Paul ve daha birçok kişi Zazaca’nın müstakil bir dil olduğunu belirtiyorlar. 

Soru: Zazaca’nın yazım tarihi eski tarihlere dayanıyor mu yoksa yeni yeni mi yazılmaya başlandı?

Murat Varol: Esasen Zazaca’nın çok köklü ve zengin bir sözlü edebiyatı vardır. Ancak bu sözlük edebiyattaki zenginlik, yazılı edebiyatta kendini pek göstermemiş. Şimdiye kadar tespit edildiği kadarıyla Zazaca yazılan ilk telif eser, 1899 yılında yayımlanan bir mevlittir. 1970 yıllara kadar Zazaca yazılan eser sayısı bir elin parmakları kadar bile değildir. Zazaca asıl sıçramayı 1990 yılından sonra yaptı. Bugün 250-300 civarı Zazaca eser olduğu tespit edilmiştir. Bu çok büyük bir rakam değildir maalesef. Bu rakam orta düzeyli bir araştırmacının ya da akademisyenin kütüphanesinde bulunan kitap sayısı kadar bile değildir. 

Soru: Zazaca’nın bugünkü durumu nasıl?

Murat Varol: UNESCO’nun 2009 yılında yayınladığı rapora göre yok olma tehlikesi altında olan diller arasında yer alıyor. Yani eğer önlem alınmazsa ve gerekli çalışmalar yapılmazsa bu dil yok olacak. Tabii UNESCO bunu belirlerken çeşitli kriterleri temel alıyor ve bazı yöntemler ile bunu tespit ediyor. Bu rapordan sonra aradan üç yıl geçti. UNESCO’nun bu yıl yayımladığı rapora göre de maalesef Zazaca hala güvensiz, yani yok olma sürecini yaşayan diller arasında yer alıyor. Bu yok olma sürecinin önünün alınması lazım. Ortada bir dil ve bir kültür var. Bu dilin kaybolması çok derin bir yaradır.    

Soru: Asıl konuya geçmek istiyorum. Bingöl Üniversitesi’nde Zazaca ile ilgili çok ciddi çalışmalar yapılıyor. Öncelikle üniversitemizde, Zazaca ile ilgili hangi birimler bulunmaktadır ve bunların çalışma alanları nelerdir. 

Murat Varol: Üniversitemizde Zazaca ile ilgili iki birim bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Yaşayan Diller Enstitüsü, diğeri de Zaza Dili ve Kültürü Uygulama ve Araştırma Merkezi’dir. Merkez bünyesinde daha çok sempozyum, konferans, seminer, panel gibi çalışmalar yapılmaktadır. Enstitüde ise şu anda Zaza Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı’nda yüksek lisans eğitimi verilmektedir.

Soru: Siz aynı zamanda Zaza Dili ve Kültürü Uygulama ve Araştırma Merkezi’nin müdürü olduğunuz  için bu merkezle ilgili daha detaylı bilgi almak istiyoruz. Mesela bize geçen yıl düzenlediğiniz I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu hakkında bilgi verebilir misiniz?

Murat Varol: Geçen yıl üniversitemiz büyük bir adım attı. Herkesin yıllardır çekindiği ve biraz da dışardan bakmayı istediği alanda, üniversitemiz cesur bir adım attı ve Zazaca alanında uluslararası bir sempozyum düzenleme kararı aldı. Zazaca ile ilgili konular maalesef ülkemizde şimdiye kadar üniversiteler gibi bilimsel ve akademik çevreler tarafından konuşulmadı. Kimileri bilerek bu tür konulardan uzak durmak istedi, kimileri ise üniversiteler gibi akademik camialarda sesini duyurma yollarını denemedi. Bunu ilk defa Bingöl Üniversitesi gerçekleştirdi.

Soru: Peki geçen yıl katılım nasıldı, bu sempozyum kararı nasıl karşılandı?

Murat Varol: Açıkçası çoğu çevrenin beklemedi bir karardı. Çünkü insanlar henüz bu aşamaya gelinmediğini düşünüyordu. Ancak hükümetin 2009 yılında başlattığı Demokratik Açılım süreci birçok tabuyu yıktı ve yıllarda konuşulması yasak olan birçok konu konuşulmaya, tartışılmaya başlandı. Üniversitemizin düzenleyeceği sempozyum da aslında bir nevi bu Demokratik Açılım sürecine destek vermiş olacaktı, nitekim öyle de oldu.

Soru: Zaza Dili Sempozyumu için geçen yıl kimler katılımcı olarak geldi, hangi konular tartışıldı?

Murat Varol: Geçen yıl Türkiye’nin ve dünyanın farklı ülkelerinden katılımcılar geldi. Sempozyumun üst başlığı dil ile ilgili olduğu için Zaza Dili alanındaki tebliğler yoğunluktaydı. Zazaca yazımının sorunları, alfabe sorunu, standardizasyon süreci ve yapılması gerekenler, dil derlemeleri, Zazaca’nın korunmasının yolları ve bunun yöntemleri gibi birçok konuda birbirinden değerli ve önemli tebliğler sunuldu.

Soru: Geçen yıl ki sempozyumda sizin de bir tebliğiniz vardı galiba?

Murat Varol: Evet, ben de Zazaca sözlükler üzerine bir sunum yapmıştım. Bildiğiniz gibi Zazaca alanında şimdiye kadar 17 tane sözlük hazırlandı. Hemen hemen her bölgeye ait bir veya birkaç tane sözlük var. Tabii bunların hemen hemen hepsi bölgesel bir nitelik arz ediyor. Sunumdan sonra birçok kişi Zazaca dilinde hazırlanmış bu kadar çok sözlüğün olduğunu bilmediklerini belirttiler.  

Soru: Bu tebliğler daha sonra kitap halinde basıldı mı?

Murat Varol: Tabii ki. Bu tebliğleri sempozyumdan sonra bir araya getirdik. Hepsini gözden geçirdik, yazım ve imla hatalarını düzelterek baskısını yaptık ve ilgi duyan herkesin hizmetine sunduk. Sempozyum kitabı çıktıktan sonra Türkiye’nin dört bir tarafından bizi arayanlar oldu ve bizden bu kitabı temin etmek istediler. Biz de bize ulaşan herkese, hiçbir ücret talep etmeden bu tebliğ kitabımızı gönderdik. Bizim amacımız zaten bu alanda ilgi duyan herkese, bu çalışmaları duyurmaktır. 

Soru: Bu yıl Zazaca alanındaki ikinci sempozyumu düzenlendi. Geçtiğimiz günlerde gerçekleşen sempozyomla ilgili neler söyleyeceksiniz?

Murat Varol: Geçen yıl birinci sempozyum düzenlenirken Üniversitemizin Rektörü Sayın Prof. Dr. Gıyasettin Baydaş dedi ki; “Bizim amacımız her yıl Zazaca alanında, en az bir tane uluslararası sempozyum düzenlemektir.” Bu yıl ki sempozyumumuzun adı Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu olarak belirlendi. Bu yıl daha çok tarih ve kültür konularının işlenmesinin yararlı olacağı düşünüldü. 4-6 Mayıs 2012 tarihinde yapılan sempozyuma. katılım geçen yıla göre daha fazla. 50’nin üzerinde akademisyen ve araştırmacı üç gün boyunda Zazaca alanında yaptıkları özgün araştırmaları bizlerle paylaştılar. 

Soru: Bu bildiriler de diğer sempozyum kitabı gibi yayımlanacak değil mi?

Murat Varol: Tabii, sempozyumdan hemen sonra bu bildirilerin kitap halinde basılması için çalışmalara başladık. Hatta bu yıl geçen yıldan daha erken bir vakitte bildiri kitabını yayımlamayı düşünüyoruz. 

Soru: Sempozyumlar dışında, Zazaca için ne gibi faaliyetleriniz oluyor?

Murat Varol: Zazaca için yapılan çalışmalar sadece sempozyumlardan ibaret değil. Biz aynı zamanda belirli periyotlarla konferanslar da düzenliyoruz. Bu konferanslarda da Zazaca’nın güncel sorunlarına değinmeye çalışıyoruz. 

Soru: Merkezin faaliyetleri dışında Zazaca alanında, üniversite içerisinde neler yapılıyor?

Murat Varol: İlk başta da bahsettiğim gibi üniversitemizde aynı zaman Yaşayan Diller Enstitüsü de var ve bu enstitüde de 10 tane öğrenci Zazaca alanında yüksek lisans eğitimine devam ediyor. Bunların dışında Zazaca alanındaki yazılı eser sayısını arttırmaya çalışıyoruz. Bununla ilgili de Sayın Rektörümüzün bir çağrısı vardı: “Eğer elinizde Zazaca hazırlanmış çalışmalarınız varsa ve bunları basma imkanınız yoksa, bize getirin bunların baskısını biz yapalım” diye bir çağrıda bulunmuştu. Nitekim bize ulaşan bir medrese hocası kendisinin hazırladığı bir divanı olduğunu ve bunun yayınlanması için telif hakkını üniversitemize vermek istediğini söyledi. Üniversitemiz tarafından bu eser alındı ve basımının yapılması için çalışmalar devam ediyor. Yakın bir zamanda baskısı yapılacaktır. Yine ilk defa sizin aracılığınız ile duyuracağımız bir çalışmamız daha var. Üniversitemiz Öğretim Üyelerinden Prof. Dr. Abdulaziz Beki’nin Arap harfleri ile yazdığı Zazaca bir divanı var. Bunun için de çalışmalara başladık. Bu divanın da Latin harflerine transkripsiyonu yapılacak ve basılacak. Bu divan için Sayın Hocamızla beraber, ortak çalışıyoruz.  

Soru: Son olarak eklemek istediğiniz bir şey var mı?

Murat Varol: Zazaca bu ülkenin bir zenginliğidir. Ve Cumhurbaşkanımızın da dile getirdiği gibi farklılıklarımız zenginliklerimizdir. Bu ülkede yüzyıllardan beridir farklı diller ve kültürler beraberce yan yana yaşamışlardır. Bu aynı zamanda bu ülkedeki yaşayan her bir ferdin birbirine olan bağlılığının bir sembolüdür. Bize düşen bu zenginliklerimizi korumak ve bunları yaşatmaktır.